Tác nhân gây ô nhiễm nguồn nước và hướng xử lý

Căn cứ Báo cáo số 2087/BC-TTYTDP-SKCĐ ngày 30/12/2014 của Trung tâm Y tế dự phòng TP. HCM về việc thực hiện kiểm tra chất lượng nước các hộ dân chưa có mạng lưới cấp nước sạch trên địa bàn TP. HCM.
Trên cơ sở các chỉ tiêu không đạt, Trung tâm Y tế dự phòng TP. HCM thông tin về nguyên nhân, tác hại và cách xử lý các chất ô nhiễm trong nguồn nước nhằm khuyến cáo người dân tại các khu vực có nguồn nước ô nhiễm nâng cao nhận thức trong việc sử dụng nước an toàn.

1. Các tác nhân gây ô nhiễm nguồn nước

Các chỉ tiêu không đạt dựa theo kết quả xét nghiệm 1.400 mẫu nước tại khu vực hộ dân chưa có mạng lưới nước cấp.

1.1 Màu sắc

- Nước có độ màu cao là dấu hiệu đầu tiên của tình trạng ô nhiễm, sự có mặt của một số ion kim loại (Fe, Mn), tảo, than bùn và các chất thải công nghiệp làm cho nước có màu.

-Màu vàng của hợp chất sắt và mangan.

- Màu xanh của tảo, hợp chất hữu cơ.

-Nước có độ màu cao thường gây khó chịu về mặt cảm quan. Thông thường, nước ngầm vừa bơm lên trong, không màu, tuy nhiên khi để tiếp xúc với không khí một thời gian sẽ xuất hiện các phản ứng oxy hóa sắt và mangan thành hydroxyt sắt và hydroxyt mangan kết tủa làm cho nước có màu.

- Tùy theo màu sắc của nước có thể đánh giá mức độ và nguyên nhân ô nhiễm nước, trên cơ sở đó lựa chọn phương pháp xử lý hiệu quả: Trụ lọc nước, clo hóa sơ bộ; keo tụ tạo bông; lắng lọc.

=>Phương pháp xử lý nước phèn sắt

1.2 Mùi vị

-Nước có mùi vị lạ gây cảm giác khó chịu, nước ngầm có mùi hôi nguyên nhân là do các túi khí trong lòng đất được bơm lên theo dòng nước (mùi bùn đất) hoặc do nguồn nước thải, sự phân hủy chất hữu cơ ở khu vực xung quanh thấm vào mạch nước ngầm (mùi trứng thối), cũng có thể do trong nguồn nước có các ion sắt, magan gây mùi tanh.

- Để xử lý mùi của nước có thể dùng phương pháp hấp phụ bằng than hoạt tính; hoặc nếu mùi tanh do sắt, thì có thể sau khi khử sắt tạo kết tủa, thì mùi tanh cũng sẽ giảm hoặc biến mất.

1.3 Độ đục

-Độ đục biểu thị hàm lượng các chất lơ lửng trong nước (chất keo, đất sét, tảo, vi sinh vật…). Nước đục gây khó chịu cho người sử dụng; và thông thường nước đục thường kèm theo có vi sinh.

- Các phương pháp lắng, lọc có thể làm giảm độ đục trong nước.

1.4 Độ pH

- Độ pH cho biết được tính trung tính của nước, hay nước mang tính a-xít hoặc tính kiềm.

- Độ pH thấp về cơ bản không ảnh hưởng nhiều đến sức khỏe. Tuy nhiên, pH thấp làm tăng tính axit trong nước, làm ăn mòn kim loại trên đường ống, vật chứa và tích lũy các ion kim loại gây ảnh hưởng đến sức khỏe con người, làm mau hỏng vải, quần áo khi giặt… Mặt khác, pH thấp còn gây ngứa khi tắm gội, gây hỏng men răng, và có thể tạo điều kiện xuất hiện các bệnh ngoài da.

- pH thấp do nguồn nước ngầm ở điều kiện yếm khí, sự phân hủy chất hữu cơ trong đất hòa tan CO2làm pH nước giảm. Trong điều kiện nước tiếp xúc với oxy có thể nâng pH đồng thời khử sắt. Để nâng độ pH trong nước, cần làm thoáng nước bằng giàn mưa. Tại hộ dân có thể thiết kế giàn mưa đơn giản mục đích là sử dụng nguồn oxy trong không khí để oxy hóa sắt (Fe) và Mangan (Mn) tạo kết tủa (Fe2+® Fe3+; Mn2+® Mn4+). Ngoài ra còn loại trừ CO2trong nước nhằm nâng cao pH đẩy nhanh quá trình oxy hóa và thủy phân kim loại. Phương pháp dùng giàn mưa vừa giúp nâng cao pH, vừa giúp tạo kết tủa và loại bỏ sắt và mangan.

=> Độ ph trong nước sinh hoạt là bao nhiêu

1.5 Hàm lượng sắt tổng số

- Trong cơ thể người, sắt là thành phần nguyên tố liên kết các tổ hợp hem và protein tạo nên hemoglobin và myoglobin giúp chuyên chở oxy, sắt còn tham gia quá trình oxy hóa khử.

- Về cơ bản, sắt hòa tan trong nước là sắt 2 (Fe2+) sẽ gây cho nước có mùi tanh rất khó chịu. Khi tiếp xúc với không khí thì sắt 2 (Fe2+) sẽ chuyển hóa thành sắt 3 (Fe3+) kết tủa tạo màu đỏ nâu gây mất thẩm mỹ cho nước, làm cho quần áo bị ố vàng, sàn nhà, dụng cụ bị ố màu nâu đỏ. Hơn nữa, khi nước chảy qua đường ống, sắt sẽ lắng cặn gây gỉ sét, tắc nghẽn trong đường ống. Ngoài ra, lượng sắt có nhiều trong nước sẽ làm cho thực phẩm biến chất, thay đổi màu sắc, mùi vị; làm giảm việc tiêu hóa và hấp thu các loại thực phẩm, gây khó tiêu…

- Để loại bỏ sắt: Có thể sử dụng giàn mưa làm thoáng để kết tủa các ion sắt hòa tan trong nước, sau đó cho nước qua quá trình lắng, lọc để loại sắt kết tủa ra khỏi nguồn nước.

=>Tiêu chuẩn nước sinh hoạt của Bộ Y tế

1.6 Hàm lượng Amoni

- Nước có hàm lượng amoni cao biểu thị nước đã bị ô nhiễm chất hữu cơ có nguồn gốc nitơ (nước thải, phân bón, chất thải từ chuồng trại chăn nuôi…). Amoni trong nước ngầm khi gặp oxy trong không khí chuyển hóa thành Nitrat và Nitrit. Nitrat và Nitrit khi vào cơ thể gây ảnh hưởng đến sức khỏe, gây nên hiện tượng methemoglobin (thiếu ô-xy trong máu), đặc biệt là khi kết hợp với các axit amin trong cơ thể còn tạo thành chất nitrosamine gây ung thư.

- Có nhiều phương pháp để xử lý amoni trong nước: Làm thoáng để khử NH­3ở độ pH cao, phương pháp trao đổi ion, phương pháp sinh học, khử nitrat NO3-… Tuy nhiên, đối với các phương pháp xử lý amoni cần nhiều công đoạn, hóa chất và kỹ thuật phức tạp, chi phí xử lý cao; không thể áp dụng bằng các phương pháp đơn giản như lắng lọc, giàn mưa.

=> Nước giếng một số nơi ở khu vực HCM chứa chất gây ung thư

1.7 Chỉ số pecmanganat

- Chỉ số pecmanganat trong nước cao là dấu hiệu nước đã bị ô nhiễm các chất hữu cơ (phương pháp xác định nhu cầu oxy hóa học, tương tự COD).

- Để xử lý nước có chỉ số pecmanganat cao: Cần cho nước qua quá trình lọc, sau đó khử trùng nước, cũng có thể sử dụng than hoạt tính trong quá trình lọc để loại bỏ các chất hữu cơ thông thường, làm giảm chỉ số pecmanganat. Tuy nhiên, nếu nguồn nước còn các hợp chất hữu cơ gốc nitơ, phải sử dụng phương pháp xử lý trao đổi ion (phức tạp và tốn kém).

1.8 Vi sinh (E. coli và Coliforms)

-Nước nhiễm vi sinh (E. coli và Coliforms) do nước thải thấm vào mạch nước ngầm, do nước từ trên mặt đất chảy tràn xuống giếng hoặc do quá trình lưu chứa nước chưa đảm bảo vệ sinh. E. coli và Coliforms là những nhóm vi khuẩn định danh, khi chúng hiện diện trong nước chứng tỏ nguồn nước đã bị nhiễm phân người hoặc phân súc vật, và có thể dẫn đến việc nguồn nước có thể nhiễm những vi khuẩn đường ruột khác (tả, lỵ thương hàn…).

- Việc sử dụng nước nhiễm vi sinh có thể gây ra các bệnh đường ruột, tiêu chảy cấp, một số trường hợp có thể gây nên suy thận, nhiễm khuẩn huyết...

- Để xử lý vi sinh trong nước, cách đơn giản và hiệu quả nhất là đun sôi nước trước khi ăn uống. Có thể sử dụng hóa chất để khử trùng nước (Chloramin B, javel…). Nước sau khi khử trùng hoặc đun sôi vẫn phải đảm bảo quá trình lưu chứa hợp vệ sinh (đậy nắp và vệ sinh vật chứa nước thường xuyên).

=>Những vi sinh vật có hại ẩn chứa trong nguồn nước
2. Phương pháp xử lý nước

2.1. Tùy theo tính chất, mức độ và nguyên nhân gây ô nhiễm nguồn nước, có thể lựa chọn phương pháp xử lý nước hiệu quả và chi phí phù hợp. Hiện nay, có nhiều phương pháp xử lý nước đơn giản. Tuy nhiên, Trung tâm Y tế dự phòng TP.HCM đề xuất phương pháp xử lý nước bằng giàn mưa, bể lọc đơn giản tại hộ gia đình, vì không đòi hỏi kỹ thuật cao, chất lượng nước đầu ra đáp ứng được mục đích sinh hoạt thông thường và chi phí phù hợp.

2.1.1. Đối với nguồn nước không đạt do các chỉ tiêu thông thường như:màu sắc, mùi vị, độ đục, pH, chỉ số pecmanganat, hàm lượng sắt tổng số, vi sinh (giàn mưa cũng xử lý được Mn giống như xử lý Fe).
a. Giàn mưa:

- Mục đích là nâng pH, khử sắt, khử mùi (mùi tanh của sắt, mangan).
- Giàn mưa làm cho nước tiếp xúc với không khí để nhận oxy từ không khí khử sắt, khử mangan và nâng độ pH.
- Có thể tạo đơn giản bằng cách đục ống nhựa PVC, cứ cách 3cm lại đục 1 lỗ. Sau đó bịt 1 đầu ống lại, cho nước chảy từ các lỗ đục xuống bể lọc.

b. Bể lọc:
- Mục đích là lọc cặn, độ đục (như Fe3+), chất hữu cơ, làm trong nước, khử mùi (mùi bùn đất, mùi chất lữu cơ).
- Nước qua giàn mưa xuống bể qua các lớp vật liệu sau:
+ Lớp cát vàng hoặc cát thạch anh (độ dày 25 – 30cm).
+ Than hoạt tính (độ dày 10 cm).
+ Lớp đá sỏi nhỏ đường kính 0,5 – 1 cm (độ dày 10 cm).
- Dưới đáy bể dùng ống nhựa khoan lỗ phần ống nằm trong bể nhằm ngăn vật liệu lọc rơi vào đường ống.
- Tùy theo tình hình thực tế và công suất sử dụng của gia đình, nên rửa lớp váng màu vàng đóng trên bề mặt lớp cát trên cùng với tần suất 1 – 3 tháng/lần. Trường hợp vật liệu quá bẩn cần thay vật liệu lọc.

c. Cột lọc nước:

Cột lọc nước giếng khoan hiện nay được sử dụng rất phổ biến trong gia đình người dân những nơi bị nhiễm phèn, thậm chí nguồn nước máy bị đục hoặc dư lượng clo cũng được lọc để đảm bảo sức khỏe gia đình. Ưu điểm cột lọc nhỏ gọn, dễ lắp đặt bảo trì, chi phí hợp lý, hiệu quả lọc cao.

Cột lọc nước giếng khoan

d. Khử trùng nước:
- Nước sau khi qua lọc vẫn phải đun sôi trước khi sử dụng cho ăn uống nhằm tránh các bệnh đường ruột do vi khuẩn trong nước (vì có thể còn vi khuẩn trong nước).
- Có thể sử dụng hóa chất Chloramin B để khử trùng nước. Nước chỉ được khử trùng sau khi qua quá trình lọc với hóa chất. Sử dụng 3g bột Cloramin B 25% khử trùng 1m3 nước. Nước sau khi khử trùng để thoáng 30 phút mới sử dụng.

2.1.2. Đối với nguồn nước có chỉ tiêu amoni không đạt

- Do chi phí xử lý cao và đòi hỏi kỹ thuật, hóa chất, quy trình phức tạp, hộ dân không thể thực hiện bằng phương pháp thông thường (như giàn mưa, bể lọc).
- Vì vậy, Ủy ban nhân dân quận-huyện và Ủy ban nhân dân phường-xã cần khuyến cáo người dân trước mắt không sử dụng nguồn nước này cho mục đích ăn uống hoặc chế biến thực phẩm, mà chỉ có thể sử dụng cho mục đích sinh hoạt.

2.2. Khuyến cáo người dân:

- Nâng cao nhận thức về sử dụng nước an toàn, giữ gìn vệ sinh môi trường, không xả chất thải, nước thải ra môi trường xung quanh nhằm bảo vệ mạch nước ngầm.
- Vật liệu lọc nước và thiết bị lưu trữ nước cần được vệ sinh định kỳ và che chắn để tránh tái nhiễm nguồn nước đã xử lý.

3. Khi người dân có nghi ngờ về chất lượng nước đang sử dụng:

Khi người dân có nghi ngờ về chất lượng nguồn nước đang sử dụng, liên hệ : Trung tâm Y tế dự phòng Thành phố Hồ Chí Minh (địa chỉ: 699 Trần Hưng Đạo, phường 1, quận 5, điện thoại: 0906.69.19.73) hoặc trung tâm Y tâm dự phòng các quận huyện để được hướng dẫn thêm.
 

Khoa Sức khỏe cộng đồng - TTYTDP TPHCM